De meeste mensen denken dat onze kennis ergens in ons hoofd ligt opgeslagen. De hersenen zouden afbeeldingen van de buitenwereld bevatten, die ons in staat stellen onze weg in de wereld te vinden. In de loop van ons leven stellen we onze `cognitieve landkaarten' steeds bij, zodat ze de werkelijkheid steeds accurater weerspiegelen en we ons steeds beter kunnen oriënteren.G.J.C. Lokhorst. Recensie van H. R. Maturana en F. J. Varela, De boom der kennis. NRC Handelsblad, Zaterdags Boekenbijvoegsel, p. 3, September 30, 1989. ISSN 0002-5259.
Volgens de uitgeweken Chileense neurobioloog Maturana en zijn leerling Varela is deze populaire visie volstrekt onjuist. Uit hun onderzoek naar de visuele systemen van verscheidene diersoorten trekken zij de conclusie dat de hersenen helemaal geen plaatjes bevatten van de wereld om hen heen. De hersenen verkeren in dezelfde positie als de kapitein van een onderzeeboot die zijn schip nooit heeft verlaten, maar wel precies weet hoe hij moet reageren op de standen van de meters aan boord. Stel dat hij zijn schip ergens heeft laten opduiken en we hem complimenteren met zijn stuurmanskunst: "Uitstekend, u heeft alle klippen vermeden en bent sierlijk boven water gekomen." Hij zou perplex staan: "Wat kletst u over klippen en boven water komen? Ik heb alleen maar wat wijzerplaten afgelezen en wat hendels overgehaald, in een vaste volgorde waarmee ik vertrouwd ben. Ik heb geen bijzondere manoeuvre gemaakt en ik weet niet wat u bedoelt met een onderzeeboot. Maakt u soms een grapje?"
Onze hersenen zijn even geïsoleerd als deze kapitein. Het enige dat tot hen doordringt, zijn de signalen die binnenkomen via de zintuigen, maar deze geven niet meer informatie over de omgeving dan de wijzers in de duikboot. De zintuigen zijn bovendien geen passieve doorgevers van informatie. Ze zijn uiterst actief, selecteren, misvormen en interpreteren dat het een lieve lust is en bepalen zo in feite zelf een groot deel van de boodschap. Kennis is `autopoëtisch', zoals Maturana het noemt: zij schept zichzelf, in een voortdurende dynamische wisselwerking met de omgeving. Iedereen creëert zijn eigen wereld. Wij zijn geen lijdzame ontvangers van informatie die al bestaat, geen fototoestellen die alleen maar registreren.
Als kennis geen weerspiegeling van de werkelijkheid is, wat is ze dan wel? Volgens Maturana en Varela is kennis gelegen in de wisselwerking tussen een organisme en zijn omgeving. Kennis is een bepaalde vorm van `structurele koppeling' van deze twee. "We spreken van kennis wanneer we in een bepaalde context effectief gedrag waarnemen." Kennis zit niet binnen in een organisme. Het organisme is in zichzelf opgesloten, net zoals de kapitein in zijn schip, en kan daarom onmogelijk bepalen of het een geslaagde `structurele koppeling' met zijn omgeving heeft. Alleen een waarnemer, een buitenstaander, kan zeggen of een dier of mens ergens verstand van heeft.
Het is moeilijk om een oordeel over de filosofisch-biologische visie van Maturana en Varela te vellen. Af en toe hullen zij banale waarheden in wollige en quasi-diepzinnige woorden, soms lijken zij toch ook weer een echt nieuw gezichtspunt te presenteren. Veel lezers zijn de laatste mening toegedaan; Maturana en Varela hebben een grote schare van bewonderaars.
Het is het beste om zelf te oordelen. Het boek bevat niet louter en alleen theorie, maar ook smeuïge verhalen zoals die over de mentale vermogens van twee Indiase `wolfsmeisjes' die temidden van een wolvenfamilie waren opgegroeid. Bovendien bevat het tientallen aardige afbeeldingen, zoals een grafiek waarin de maximumsnelheden van moleculen, dieren en melkwegen met elkaar worden vergeleken. Wat men er uiteindelijk ook van mag vinden, het is in ieder geval aangenaam toeven in De boom der kennis.
Previous | Up | Next
gjclokhorst@gmail.com || July 17, 2015 || HTML 4.01 Strict